रावण: दशमुख राजाचा उदय आणि पतन

• जन्म आणि भविष्यवाणी

रावणाचा जन्म महर्षी विश्रवा आणि राक्षसी कैकसी यांच्या पोटी झाला. (वाल्मीकी रामायण, बालकांड) त्याच्या जन्माच्या आधीच ऋषींनी भाकीत केले होते की हा मुलगा महान विद्वान आणि सामर्थ्यवान होईल, पण जर अहंकार आणि क्रौर्य याला जिंकले, तर तो जगासाठी संकट ठरेल. त्याच्या जन्मावेळीही अपशकुनी संकेत दिसले – आकाशात काळे ढग दाटले, प्रचंड वादळ सुरू झाले, आणि सतत वीज चमकू लागली, जणू काही त्याच्या अस्थिर भविष्याची चाहूल होती.

• शिक्षण आणि दिव्य वरदान

रावण लहानपणापासूनच विलक्षण बुद्धिमान आणि बलशाली होता. त्याने आपल्या वडिलांकडून वेद, उपनिषदे आणि शास्त्रांचे ज्ञान घेतले. गुरु शुक्राचार्य यांच्या मार्गदर्शनाखाली त्याने तंत्र, युद्धकौशल्य आणि मायावी विद्या शिकली (रामायण, उत्तरकांड). त्याच्या परम शिवभक्तीमुळे तो कैलास पर्वतावर गेला आणि स्वतःची ताकद सिद्ध करण्यासाठी पर्वत उचलण्याचा प्रयत्न केला. परंतु भगवान शंकराने केवळ एका बोटाने पर्वत खाली दाबला. यातून रावणाला प्रचंड वेदना झाल्या आणि त्याने पश्चात्ताप म्हणून “शिव तांडव स्तोत्र” रचले. यामुळे प्रसन्न होऊन भगवान शंकराने त्याला चंद्रहास तलवार दिली (शिव पुराण).

• लंकेचे राज्य

रावणाच्या वडिलांनी सुवर्णमयी लंकेचा राज्याभिषेक त्याच्या सावत्र भावाला, कुबेराला दिला होता. परंतु महत्वाकांक्षी आणि पराक्रमी रावणाने कुबेरावर आक्रमण करून लंकेवर ताबा मिळवला. त्यानंतर तो राक्षसांचा सर्वोच्च राजा बनला (रामायण, अरण्यकांड).

• रावणाची दशमुख प्रतिमा – त्यामागील अर्थ

(शिव पुराणानुसार) रावणाला दशमुख (दहा डोकी) हे वरदान होते, पण त्यांचा प्रत्यक्ष शारीरिक स्वरूप नव्हते. त्याचे दहा डोके हे खालील ज्ञानाचे प्रतीक होते:

• • चार वेद
  • सहा शास्त्रे (सांख्य, योग, न्याय, वैशेषिक, मीमांसा, वेदांत) परंतु काही आख्यायिकांनुसार, त्याला खरोखरच दहा डोके होती, जी त्याच्या अपार बुद्धिमत्तेचे आणि अहंकाराचे द्योतक होती.

• रावणाची घोर तपस्या आणि ब्रह्मदेवांकडून वरदान

रावणाने अमरत्व प्राप्त करण्याच्या इच्छेने कठोर तपश्चर्या केली. त्याने हजारो वर्षे ब्रह्मदेवांची उपासना केली, परंतु ब्रह्मदेव प्रसन्न झाले नाहीत. शेवटी, त्याने स्वतःची नऊ मस्तके एका मागोमाग एक कापून अग्नीत अर्पण केली. दहावे मस्तक कापण्याच्या तयारीत असताना, ब्रह्मदेव प्रकट झाले आणि त्याला वरदान मागण्यास सांगितले. रावणाने अमरत्वाची इच्छा व्यक्त केली, परंतु ब्रह्मदेवांनी ते नाकारले. त्याऐवजी, रावणाने देवता, राक्षस, गंधर्व, यक्ष, दानव, नाग आणि पशूंपासून अजेयतेचे वरदान मागितले, परंतु त्याने मानवांचा उल्लेख केला नाही. ब्रह्मदेवांनी त्याला हे वरदान दिले, ज्यामुळे तो या सर्व प्राण्यांपासून अजेय झाला.

• कुटुंब आणि पत्नी

रावणाची मुख्य पत्नी मंदोदरी ही अत्यंत बुद्धिमान आणि धर्मपरायण होती. ती नेहमीच त्याला चुकीच्या मार्गावर जाण्यापासून परावृत्त करत असे. त्याचा पुत्र मेघनाद (इंद्रजित) हा प्रचंड योद्धा होता, ज्याने स्वर्गाधिपती इंद्रालाही पराभूत केले होते (रामायण, युद्धकांड). त्याला अक्षयकुमार नावाचा आणखी एक पुत्र आणि विभीषण नावाचा सज्जन बंधू होता, जो पुढे प्रभु रामांच्या बाजूने गेला.

• रावणाच्या मोहिमा आणि वरदान

रावणाने स्वर्ग, पृथ्वी आणि पाताळ जिंकून देवांना स्वतःच्या अधीन केले. त्याच्या गर्वामुळे त्याने मृत्यूच्या देवतेला, यमराजालाही आव्हान दिले. पण ब्रह्मदेवांनी त्याला वरदान दिले होते की देव, दानव आणि राक्षस त्याचा वध करू शकणार नाहीत (रामायण, उत्तरकांड). मात्र, मानवांना दुर्लक्षित केल्यानेच त्याचा नाश घडला.

• सीतेचे हरण – महत्त्वाचा वळणबिंदू

वाल्मीकी रामायणाच्या अरण्यकांडानुसार, शूर्पणखाच्या अपमानाचा बदला घेण्यासाठी रावणाने सीतेचे हरण केले. त्याने मारीचाला सुवर्णमृगाच्या रूपात पाठवले आणि राम-लक्ष्मणांना गुंतवून सीतेला लंकेत नेले. मंदोदरी आणि विभीषणाच्या वारंवार विनवण्या असूनही, रावणाने सीता परत करायला नकार दिला. यामुळे राम-रावण युद्धाला सुरुवात झाली.

• महासंग्राम आणि रावणाचा अंत

राम, हनुमान आणि वानरसेनेने लंकेवर आक्रमण केले. या युद्धात रावणाच्या सर्व पराक्रमी सेनानींचा पराभव झाला. शेवटी, प्रभु रामांनी ब्रह्मास्त्राचा उपयोग करून रावणाच्या नाभीतील अमृत नष्ट केले आणि त्याचा वध केला (रामायण, युद्धकांड). मरण्याआधी, रावणाने लक्ष्मणाला आपल्या जीवनातील शहाणपणाच्या शिकवणी दिल्या, ज्याला “रावण नीति” म्हणतात. यामध्ये त्याने राजकारण, संयम आणि ज्ञानाचे महत्त्व सांगितले.

• रावणाच्या जीवनातील शिकवणी

रावण हा अत्यंत बुद्धिमान, शिवभक्त आणि महान योद्धा होता, पण त्याच्या अहंकार आणि अधर्मामुळे त्याचा नाश झाला. त्याच्या जीवनातून एक स्पष्ट शिकवण मिळते – ज्ञान आणि शक्ती जर अहंकाराने भरले, तर ते स्वतःच्याच पतनाला कारणीभूत ठरते. त्याच्या शेवटच्या शब्दांमध्ये तो रामाला सांगतो: “जोपर्यंत धर्म तुझ्या बाजूला आहे, तोपर्यंत तुला कोणीही पराभूत करू शकत नाही.”

• रावणाच्या आयुष्याविषयीच्या भिन्न शास्त्रोक्त उल्लेखांचे विश्लेषण

रावणाच्या आयुष्याबद्दल प्राचीन ग्रंथांमध्ये विविध व भिन्न उल्लेख आढळतात. वाल्मीकी रामायणाच्या उत्तरकांडात स्पष्ट उल्लेख नसले तरी संकेतांवरून असे मानले जाते की त्याने १०,००० वर्षे कठोर तपस्या केली, ज्यात तो प्रत्येक १,००० वर्षांनी आपले एक मस्तक ब्रह्मदेवांना अर्पण करत होता. त्रेतायुगाचा कालखंड १२,९६,००० वर्षांचा असून, रावण युगाच्या मध्यभागी उदयाला आला आणि शेवटपर्यंत जगला, यावरून त्याचे आयुष्य सुमारे १२ लाख वर्षे होते, असे काही विद्वान मानतात. स्कंद पुराणातील रुद्रसंहितेनुसार रावणाने ५६.१६ दशलक्ष वर्षे राज्य केले असून, हा आकडा ‘दिव्य वर्षां’प्रमाणे दिला असल्यामुळे १ दिव्य वर्ष = ३६० मानवी वर्षांनुसार त्याचे आयुष्य कोट्यवधी वर्षांपर्यंत जाऊ शकते. त्याच ग्रंथात “रावणो नाम राक्षसः षट्शतानि वर्षाणि जीवति” असा उल्लेख असून, काही प्रतीकात्मक उल्लेखांनुसार तो ६०० वर्षे जगला, असेही म्हटले आहे. रावण संहितेसारख्या अप्रामाणिक ग्रंथानुसार त्याचे आयुष्य सुमारे ४०,००० वर्षे होते (तपस्या – १०,००० वर्षे, राज्यकाल – २८,८०० वर्षे), मात्र या ग्रंथाचा कालखंड १८व्या शतकातील मानला जातो, त्यामुळे तो संदिग्ध मानला जातो. भागवत पुराण (९.१०) मध्ये सांगितले आहे की रावण त्रेतायुगाच्या मध्यभागी जन्मला आणि युगाच्या अंतापर्यंत जगला. या सर्व उल्लेखांवरून, शास्त्रीयदृष्ट्या सर्वाधिक विश्वसनीय आणि प्राचीन ग्रंथ असलेल्या वाल्मीकी रामायणाच्या आधारे असे मानता येते की रावणाचे आयुष्य सुमारे १२ लाख वर्षे होते. इतर ग्रंथांतील आकडे हे ‘दिव्य कालगणना’, प्रतीकात्मक अर्थ किंवा अतिशयोक्तींशी निगडित असल्याने त्यांना तुलनात्मकदृष्ट्या कमी प्रमाणिकता दिली जाते. रावणाचे हे दीर्घायुष्य ब्रह्मदेवांच्या वरदानामुळे होते, जे त्याने आपल्या कठोर तपश्चर्येमुळे प्राप्त केले होते.

• निष्कर्ष:

रावणाची कहाणी ही फक्त एका खलनायकाची नाही, तर एका गुंतागुंतीच्या व्यक्तीमत्वाची आहे. त्याचा उत्कर्ष जसा अद्वितीय होता, तसाच त्याचा पतनही अटळ होता. त्याच्या जीवनातून आपल्याला अहंकाराचा परिणाम, धर्माचे महत्त्व आणि शहाणपणाची ओळख पटते.

source: हा मजकूर AI च्या सहाय्याने तयार करण्यात आला आहे आणि जिग्नेश गांधी यांनी त्याचे रूपांतर आणि संपादन केले आहे.